ΔΕΛΤΙΟ ΤΥΠΟΥ
ΕΥΘΥΜΙΟΣ ΧΡ.
ΠΑΠΑΧΡΗΣΤΟΣ
Οι Χασιωτες
κλεφταρματολοί
Νἀσιος και Γιαννούλας
Μάνδαλος
Με βάση
πρωτογενείς πηγές
Έκδοση του Φ.Ι.ΛΟ.Σ.
και των Εκδόσεων Κ. & Μ. Σταμούλη
Θεσσαλονίκη
2021, σελ. 102
Ειδικότερα στην αρχή του
βιβλίου παρατίθενται Πρόλογοι της προέδρου του Δ.Σ. του Φ.Ι.ΛΟ.Σ. Ναυσικάς Μουλά, φιλολόγου (σελ. 11-12) και του συγγραφέα αυτού (σελ. 13-14),
καθώς και μια σύντομη
εισαγωγή (σελ. 15), όπου ο συγγραφέας εκθέτει τον στόχο του συγκεκριμένου
πονήματος και αναφέρεται στην ιδιαίτερη αξία της συλλογής πρωτογενών πηγών.
Το κυρίως βιβλίο
διαιρείται σε τρείς (3) ενότητες. Στην πρώτη (σελ. 17-18) γίνεται λόγος για τους Χασιώτες (από την Μερίτσα/Οξύνεια)
κλεφταρματολούς Μανδαλαίους, όπως αυτοί μνημονεύονται στα κλέφτικα δημοτικά
τραγούδια.
Η δεύτερη ενότητα (σελ. 19-31) είναι αφιερωμένη στον Νάσιο (Αθανάσιο)
Μάνδαλο. Ο αναγνώστης παρακολουθεί την ζωή του ήρωα από την γέννησή του έως τον
θάνατό του (1745-1855, 110 χρονών!). Η
καταγωγή του και το αρματολίκι στο οποίο διαδέχτηκε τον πατέρα του αποτελούν
βασικά σημεία της πρώτης ενότητας. Ακολουθεί η μύησή του στην Φιλική Εταιρεία,
οι πολυετείς αγώνες του εναντίον των Οθωμανών, η συμμετοχή του στην Επανάσταση
του 1821, τόσο στην Πίνδο όσο και στη νότια Ελλάδα, η εμπλοκή του στις εμφύλιες
διαμάχες στα αρματολίκια των Χασίων, καθώς και η δίωξή του από τους Οθωμανούς
και η δήμευση της περιουσίας του. Ιδιαίτερη μνεία γίνεται στην δράση του μετά
το 1828 και στην συμμετοχή του στην Επανάσταση του 1854.
Στην τρίτη ενότητα (σελ. 32-39) εξιστορούνται η ζωή και η δράση του
Γιαννούλα Μάνδαλου, γιου του Νάσιου, ήτοι η συμμετοχή του στην Επανάσταση του
Ασπροποτάμου, η αναγνώριση των υπηρεσιών του προς την Πατρίδα διά της απονομής
του «Αργυρού Αριστείου». Στην συνέχεια παρουσιάζονται και άλλα μέλη της
οικογένειας των Μανδαλαίων, πάντα βάσει των πληροφοριών που παρέχουν οι πηγές.
Η τρίτη ενότητα κλείνει με έναν σύντομο επίλογο (σελ. 39-41), όπου ο ερευνητής
αισθητοποιεί την παρουσία των Μανδαλαίων στην σύγχρονη Καλαμπάκα.
Το βιβλίο ολοκληρώνεται με ένα εκτενές Παράρτημα (σελ. 43-94), στο οποίο
παρατίθενται οι πρωτογενείς πηγές τις οποίες εντόπισε και μελέτησε ο συγγραφέας
για την συγγραφή του πονήματός του: εφημερίδες της εποχής, επιστολές,
κυβερνητικά και βασιλικά έγγραφα, αιτήσεις και δημοτικά τραγούδια.
Στο τέλος (σελ. 95-96) καταχωρίζεται η βιβλιογραφία (πηγές και
βοηθήματα), καθώς και Ευρετήριο Ονομάτων (σελ. 97-100).
Το βιβλίο ενδιαμέσως εμπλουτίζεται με φωτογραφικό υλικό εθνικών αγωνιστών
και των εγγράφων-πηγών, καθώς και με ένα εξαιρετικό σκίτσο του Νάσιου Μάνταλου
που φιλοτέχνησε ειδικά για το εν λόγω βιβλίο ο Καλαμπακιώτης καλλιτέχνης
ζωγράφος Κώστας Αδάμος.
Ο Ευθύμιος Παπαχρήστος με το βιβλίο του αυτό αποτίει φόρο τιμής σε μια
ηρωική οικογένεια της γενέθλιας γης του (της Μερίτσας/Οξύνειας Καλαμπάκας), που
πρόσφερε πολλά στον αγώνα της ανεξαρτησίας από τον Οθωμανό κατακτητή και είναι
ευτυχής συγκυρία που συμπίπτει η έκδοσή του με τον εορτασμό των 200 χρόνων από
την Ελληνική Επανάσταση.
Το βιβλίο διατίθεται από τα βιβλιοπωλεία.
Παραθέτω μερικά αποσπάσματα του βιβλίου σε συνεννόηση με τον συγγραφέα Δρ. Ευθύμιο Παπαχρήστο.
Πρόλογος
Αφορμή για την παρούσα έρευνα ήταν ο εορτασμός των 200 χρόνων από την έναρξη του απελευθερωτικού Αγώνα του 1821, καθώς και το ερώτημα ποιους αγωνιστές έχουν να αναδείξουν τα Δυτικά Χάσια, ιδιαίτερα η τότε Μερί- τσα, νυν Οξύνεια. Γνώμονας σ’ αυτή τη μελέτη ήταν και είναι η συνέχιση της εξερεύνησης της τοπικής ιστορίας με ζήλο και αντικειμενικότητα.
Αρωγοί σ’ αυτό το πόνημα υπήρξαν οι ευγενικότατοι συνεργάτες της Εθνι- κής Βιβλιοθήκης Ελλάδος | Τμήμα Χειρογράφων (Ε.Β.Ε), των Γενικών Αρχείων του Κράτους (Γ.Α.Κ.), της Βιβλιοθήκης της Βουλής των Ελλήνων και του Υπουρ- γείου Εξωτερικών (Υ.Δ.Ι.Α.), οι οποίοι πρόθυμα και ταχύτατα μου παραχώρησαν ψηφιακά αντίγραφα αρχειακών εγγράφων της εποχής του απελευθερωτικού αγώνα, καθώς και αντίγραφα εφημερίδων, ή μου γνωστοποίησαν διαδικτυα- κούς συνδέσμους προκειμένου να χρησιμοποιήσω τα πλούσια αρχεία τους. Τους ευχαριστώ πολύ, αν και η μακρά πανδημία αποτέλεσε εμπόδιο μερικές φορές στην προμήθεια αντιγράφων.
Ευχαριστώ τον Φιλολογικό Ιστορικό Λογοτεχνικό Σύνδεσμο (Φ.Ι.ΛΟ.Σ.) Τρι- κάλων για την αυθόρμητη προθυμία του να είναι ο εκδότης της παρούσας έ- ρευνας, καθώς και τον επίτιμο πρόεδρο του Φ.Ι.ΛΟ.Σ δρα Θεόδωρο Νημά (Τρί- καλα) για την τελική διαμόρφωση του κειμένου, την ακριβή ανάγνωση των ψη- φιακών αντιγράφων των χειρογράφων, για τις εποικοδομητικές του συμβουλές και ιδιαίτερα για την προμήθεια με βιβλιογραφία, την οποία, λόγω πανδημίας, δεν θα μπορούσα να έχω στη διάθεσή μου στο εξωτερικό. Θερμές ευχαριστίες ανήκουν και στον συμμαθητή, συγκάτοικο στα μαθητικά μας χρόνια και φίλο μου δρα Δημήτρη Ράπτη (Γιάννενα) για τις πολύτιμες υποδείξεις του και την παρότρυνση να ασχοληθώ πιο εντατικά με τα Χάσια.
Ευχαριστώ επίσης τον καλλιτέχνη ζωγράφο Κώστα Αδάμο (Καλαμπάκα) για το πετυχημένο σκίτσο τού Γέρου των Χασίων, Στρατηγού Νάσιου Μάνδαλου, καθώς και τον πρώην μαθητή μου, γραφίστα Γιάννη Χρυσοπουλίδη για την επε- ξεργασία τού σκίτσου.
Εν κατακλείδι, ας σημειωθεί ότι τα μέλη του Δ.Σ. του Πολιτιστικού Μορφω- τικού Συλλόγου Οξύνειας σε απόφασή τους από 7-3-2021 «...αναγνωρίζουν και τιμούν τον ήρωα Αθανάσιο Μάνδαλο καταγόμενο από την Οξύνεια, αλλά θεω- ρούν πως ο Σύλλογος δεν είναι αρμόδιος για την αναγνώρισή του» με την έκδο- ση της παρούσας μελέτης.
Παραδίδω αυτό το πόνημα στην κρίση των αναγνωστών, με την ελπίδα για καλόβουλες, ενδιαφέρουσες συζητήσεις.
Νυρεμβέργη, 25 Μαρτίου 2021 Δρ Ευθύμιος Χρ. Παπαχρήστος
.......
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Αναζητώντας πρωτογενή ιστορικά στοιχεία για τα Χάσια κατά την εποχή της Επανάστασης του 1821 στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος / Τμήμα Χειρο- γράφων (Ε.Β.Ε) και στα Γενικά Αρχεία του Κράτους (Γ.Α.Κ.), έπεσε το μάτι μου πρώτα σε πολύ ενδιαφέροντα αρχεία με φωτοαντίγραφα των πρωτοτύπων για την περιοχή της Οξύνειας.
Πρόκειται πρώτα για πέντε έγγραφα που αναφέρονται στον Γιαννούλα Μάνδαλο, τον γιο του καπετάνιου κλεφταρματολού των Χασίων Νάσιου Μάν- δαλου (ή Μάνταλου) τον οποίον η προσωρινή ελληνική κυβέρνηση τίμησε το 1825 «προβιβάσασα τὸν Νάσιον Μάνταλον εἰς τὸν βαθμὸν τῆς Στρατηγίας». Εκτός από τα έγγραφα αυτά, τα οποία μου χορήγησε η Ε.Β.Ε. σε ηλεκτρονική μορφή αποκλειστικά για ιστορική έρευνα, προσέφυγα στη συνέχεια και σε άλ- λες πηγές, όπως στα Γενικά Αρχεία του Κράτους, στη βιβλιοθήκη της Βουλής, κυβερνητική αλληλογραφία, επιστολές του Νάσιου και Γιαννούλα Μάνδαλου, στα Απομνημονεύματα του Ν. Κασομούλη, καθώς και σε συλλογές δημοτικών τραγουδιών. Προς διευκόλυνση των αναγνωστών τα χειρόγραφα έγγραφα έ- χουν δακτυλογραφηθεί (βλ. Παράρτημα). Αποδεικνύεται από αυτά ότι οι Μαν- δαλαίοι της Μερίτσας (Οξύνειας) συνέβαλαν σημαντικά στον Αγώνα του 1821. Τους αξίζει μια ιδιαίτερη τιμή, προ παντός φέτος με τη συμπλήρωση των 200 χρόνων από τον εθνικό ξεσηκωμό.
Πρωταρχικό στόχο του παρόντος πονήματος αποτελεί η συλλογή πρωτογε- νών πηγών για τους Μανδαλαίους της Mερίτσας/Οξύνειας καθώς και η αξιολό- γησή τους. Η περαιτέρω μελέτη και ολοκλήρωσή τους επαφίεται στο ιστορικό ενδιαφέρον της νεότερης γενιάς. Θεωρώ σημαντική εκπαιδευτική δραστηριό- τητα να αναλύουν, να συγκρίνουν οι μαθητές πρωτογενείς ιστορικές πηγές και να εξάγουν οι ίδιοι συμπεράσματα.
Λόγω της διαβίωσής μου στο εξωτερικό, δεν ήταν δυνατό να συλλεχθεί και α- ξιολογηθεί η επίκαιρη βιβλιογραφία για το αντικείμενο της παρούσας έρευνας1.
1 Η σημαντική μελέτη του Κ. Σπανού, που δημοσιεύθηκε
στο περ. Τρικαλινά, τ. 11 (1991), σσ. 369-397, έπεσε στην αντίληψή μου δυστυχώς
αργά, λίγο πριν από την παράδοση της παρούσας
μελέτης μου στο τυπογραφείο και λόγω έλλειψης χρόνου δεν αξιολογήθηκε
ανάλογα. Αποτελεί σημαντική επέκταση
της παρούσας εργασίας, με πολλές λεπτομέρειες για τους Μανδαλαίους. Επιφυλάσσομαι για μελλοντική μελέτη της.
......................
1.1 Καταγωγή, δήμευση περιουσίας και αρματολίκι
Ο Αθανάσιος (Νάσιος) Μάνδαλος γεννήθηκε το 1745 και «... καταγόταν από ευκατάστατη κλεφταρματολική οικογένεια της Μερίτσας (σημ. Οξύνειας) των Χα- σίων, έλαβε μέρος σε όλους τους απελευθερωτικούς αγώνες, ακόμα και στην Επα- νάσταση του 1854, και απεβίωσε στη Λαμία στις 9 Δεκεμβρίου 1855 σε ηλικία 110 ετών. Στα 1826 αναφέρεται και κάποιος Στάθης Μάνταλος, ενώ λίγο αργότερα, το 1833-37, και ένας Τριαντάφυλλος Μάνταλος, ως ανθυπολοχαγός του Ελληνικού Στρατού στην Λαμία6. Ο γενάρχης κλεφταρματολός Μάνδαλος, καταγόταν από την Κράτζοβα (ή Κριάτζοβα), ορεινή περιοχή μεταξύ Πίνδου και Χασίων, που ήταν ένα από τα οκτώ τμήματα του διοικητικού διαμερίσματος Τρικάλων επί Αλή πασά. Το σημαντικότερο χωριό στο τμήμα αυτό ήταν η Μερίτσα (σημ. Οξύνεια) Καλαμπά- κας, ιδιαίτερη πατρίδα των κλεφταρματολών Μανταλαίων7.
Ένα έγγραφο των πέντε οπλαρχηγών της Θεσσαλίας από 1ης Ιουνίου 1865 αναφέρει ότι: α) οι οικίες των Μανδαλαίων
βρίσκονταν στη Μερίτσα και το Τσούγκουρο
το είχαν τσιφλίκι τους, β) η υψηλή Πύλη δήμευσε τα ακίνητα κτή- ματα του Γιαννούλα
Μάνδαλου και του πατέρα του Νάσιου Μάνδαλου
«...οἷον
...|ὁλόκληρον χωρίον Τζούγκορι
καλούμενον, τὸ ὁποῖ|ον εἶχον τζηφλήκιον, τὰ δά- ση, τὰ λειβάδια, τοὺς μύλους | καὶ τὰ ἐν τῷ χωρίῳ Μηρίτζα καλούμενον κείμενα κτή|ματά του οἷον οἰκίας, ἀμπέλους καὶ ἀγροὺς ἐκτάσεως
μεγί|στης, ἐδημεύθησαν ἅπαντα ὑπό τῆς ὑψηλῆς πύλης | φέροντα
ἅπαντα ἀξίαν ἀνωτέραν τῶν τριακοσίων
| ἀριθ. 300 χιλιάδων δραχμῶν. ἐπίσης ἡ κινητὴ καὶ ἡ | ἀκίνητος περιουσία του, ἀξίας οὐ μικρᾶς, διερπάγη ὑπὸ | τῶν Τούρκων ...»8. Επίσης, η εγγονή του Νάσιου Μάνδαλου, Αθηνά, επιβεβαιώνει το 1865 ότι οι εύποροι Μανδαλαίοι διέθεταν «... περιουσίαν κολοσσιαίαν τὴν ὁποίαν ἐδή|μευσεν ἡ Ὀθωμανική ἐξουσία, καὶ ἡ | ἀξία μόνης τῆς ἀκινήτου ὑπερβαίνει τοῦ | ἑνός ἑκατομυρίου γροσίων τουρκι- κῶν.»9. (Οι Μανδαλαίοι είχαν ένα αρματολίκι υπό τον έλεγχό τους, το οποίο δια- τηρούσαν «πρὸ τριῶν αιώνων»10 και εκτεινόταν από την Πίνδο έως τα Χάσια, δηλ. τη Μερίτσα και το Τσιούγκουρο, ενώ άλλες οικογένειες κλεφταρματολών, όπως οι Ψειρραίοι, Βλαχαβαίοι κατείχαν το άλλο μέρος των Χασίων11.
.................................
1.1 Ο Νάσιος στη Φιλική Εταιρεία
και στον απελευθερωτικό αγώνα
Ο αγώνας των Μανδαλαίων πρέπει να ήταν πολύ γνωστός, έτσι ώστε το 1797 ο σπορέας και πρόδρομος της Ελληνικής Επανάστασης, Ρήγας Βελεστιν- λής, στο έργο του «Ὕμνος Πατριωτικὸς τῆς Ἑλλάδος καὶ ὅλης τῆς Γραικίας πρὸς ξανααπόκτησιν τῆς αὐτῶν Ἐλευθερίας», στην 25η στροφή, μνημονεύει και το όνομα Μάνδαλος μεταξύ των κελφταρματολών της Θεσσαλίας «Τζαχίλας, Ψεί- ρας, ... Μάνδαλος ...»:
|
«Τζαχίλας, Ψεῖρας, κι’ ὁ Κοντός, Δημόκας, καὶ ὁ Κατζαρός, Ὀ Μάνδαλος,
καὶ Φώτης, Τυράννων εἶν’
διώκτης. Αὐτοὶ πάντα νικοῦνε, Μὲ χαρὰ τὴν Τουρκιὰ». |
|
Το
1819 ο Νάσιος Μάνδαλος (74 ετών) μυείται στη Φιλική Εταιρεία. Ο Χρι- στόδουλος Χατζηπέτρος, αγωνιστής
του 1821 από το Νεραϊδοχώρι, δεύτε- ρος γραμματικός
του Αλή πασά, μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία από τα ξαδέλφια του Γ. Τουρτούρη και Ι. Κωλέττη, ενώ με τη
σειρά του μύησε σ’ αυτή τον Νικολό Στορνάρη, τον Γρηγόρη Λιακατά,
τον Νάσιο Μάνδαλο,
τον Νίκο Βλαχάβα
και τον Σταμούλη Γάτσο. Ο
νους του Χρ. Χατζηπέτρου «περιστρέφετο εἰς
τὴν Μεγά- λην Ἱδέαν καὶ τὴν ἁπελευθέρωσιν
τοῦ Ἔθνους. Συνεννοηθεὶς μετὰ τοῦ πατρός του ἐκατήχησε
δι΄ αὐτοῦ καὶ τοὺς καπηταναίους Ν. Στουρνάρην, Γρηγόριον
Λιακατάν, Νάσιον Μάνδαλον, Βλαχάβαν καὶ Σταμούλην Γάτσιον ...»16.
Με την κήρυξη της Επαναστάσεως στο Ασπροπόταμο (Ιούλιος 1821) ο ο- πλαρχηγός των Χασίων Νάσιος Μάνδαλος, μαζί με άλλους, βοηθάει τον συ- μπέθερό του, τον Νικολό Στορνάρη. Μετά την αποτυχία και την υπογραφή συμφωνίας με τον δερβέναγα των Τρικάλων Σούλτζια Κόρτζια, οι Ασπροποταμί- τες συγκεντρώνουν οι ίδιοι τους φόρους και τους παραδίνουν στον δερβέναγα των Τρικάλων.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου